Receptura apteczna

Receptura apteczna jest częścią nauk farmaceutycznych, nauką o przyrządzaniu postaci leku; nierozerwalnie związaną z duchem aptekarstwa. Obejmuje całokształt czynności związanych z przetwarzaniem surowców farmaceutycznych celem uzyskania leku magistralnego.

Podstawy dzisiejszej receptury aptecznej dał Klaudiusz Galen – ojciec farmacji, już w II wieku p.n.e. Wytwarzał proste preparaty za pomocą mieszania, wytrawiania winem, macerowania itd. Były nimi np. nalewki (tincturae), soki (succi), wyciągi (extracta), napary(infusa), odwary (decocta), maści (unguenta). Jako pierwszy stwierdził, iż działanie leku zależne jest od postaci w jakiej jest podawany. Zasadniczo też oddzielił farmację od medycyny, które bez siebie nie mogą istnieć. Sposoby przyrządzania leków opracowane przez Klaudiusza Galena obowiązywały w Europie przez 1500 lat po jego śmierci. Na jego cześć, obecne leki przyrządzane wg przepisów urzędowych (farmakopealnych) zwane są „preparatami galenowymi”, natomiast w produkcji przemysłowej wykonywane są w „laboratoriach galenowych”. Dawniej „preparatami galenowymi” zwano głównie leki roślinne. W późniejszym czasie do rozwoju farmacji przyczynił się również Paracelus, który opracował kilka zastosowań środków leczniczych, np. zalecał stosowanie połączeń złota w terapii chorób wenerycznych, trądu i padaczki.

Na przestrzeni wielu lat historii receptury aptecznej w „sklepach korzennych” – jak nazywano dawniej apteki wykonywane były różnorodne, liczne i bardzo ciekawe postacie leków, które zasługują na wspomnienie - choćby tylko: powidełka lecznicze – electuaria,papierosy lecznicze – np. papierosy przeciwastmatyczne, ziółka do spalań, pigułki – pilulae: np. pigułki przeczyszczające – Pilulae laxantes,papiery lecznicze: np. papier gorczyczny – jeszcze wg FP III – charta sinapisata, tehriac (stosowany aż do XVIII w.), wazogeny – np.Vasogen jodatum, wina lecznicze – np. Vinum album et vinum rubrum, elixiry, cukierki miętowe – Rotulae Menthae piperitae, gazy nasączane, np. gaza karbolowa – Tela cum Phenolo, czopki donosowe, dospojówkowe, douszne i wiele innych.

Dawniej (jeszcze nawet w okresie powojennym) w tzw. laboratoriach aptecznych wytwarzano, w miarę zakresu możliwości surowce farmaceutyczne, dokonywano mniej skomplikowanych syntez na potrzeby receptury. Wytwarzanie surowców farmaceutycznych oraz przyrządzanie leków w aptekach wymagało wielkiego nakładu pracy, zwłaszcza dla specyfików pochodzenia roślinnego – gdzie czynności były dość uciążliwe, np. długotrwałe przygotowywanie odwarów, wyciągów, etapy odsączania, procesy maceracji i perkolacji itd. (Ciekawy opis dawniejszej, bardzo rozwiniętej praktyki receptury aptecznej zawarty jest także w powieści autobiograficznej Wacława Gąsiorowskiego pt. „Pigularz”).

Receptura apteczna jest nieustannie obecna w farmacji. Faktem jest, że w dzisiejszej dobie ilość leków do przygotowania w aptece (magistralnych, oficynalnych i galenowych) przepisywana przez lekarzy i felczerów oraz wykonywana przez aptekarzy jest mniejsza w porównaniu z przeszłością. Powodem tego zjawiska jest wielki rozwój przemysłu farmaceutycznego. Jednak potrzeba leku przygotowywanego w aptece jest niezaprzeczalnie uzasadniona.

Zaletą leków sporządzanych w recepturze aptecznej jest:

- dostosowanie przez lekarza w składzie preparatu dawki bądź stężenia substancji czynnej do indywidualnych potrzeb pacjenta, wieku, płci, uwzględniając nasilenie stanu chorobowego (np. bardzo często istnieje potrzeba użycia stężenia bądź dawki substancji leczniczej mniejszej lub większej od tej, która jest dostępna jako preparat gotowy – np. 0,5 % sol. Atropini sulfurici pro usu ophtalmico, 5 % ung. cum Metronidazoli – skuteczne stężenie w leczeniu zakażeń nużeńcem czy pulv. Papaverini muriatici pro infantibus a 0,08);

- możliwość skomponowania składu - wykorzystywania synergizmu działania substancji leczniczych (np. Erythromycinum et Chloramphenicolum), a także i antagonizmu (np.  Ephedrinum hydrochloricum et Codeinum phosphoricum) oraz działania wspomagającego –  adiuvans innych składników (np. Luminalum natrium et Kalium bromatum, Tinctura Polemonii czy  Sulfur sublimatum et Balsamum peruvianum);

Dawniej w recepturze aptecznej przyrządzano wiele rodzajów postaci leku – ponieważ była taka potrzeba. Przyrządzano tabletki, pigułki, nawet płyny infuzyjne; podsumowując: te formy, które dzisiaj wytwarza przemysł farmaceutyczny.

Obecne czasy wymagają tego, by przyrządzano preparaty których brakuje w formach gotowych z różnych powodów (ekonomicznych, mających krótki okres ważności po przygotowaniu) oraz tych, w których zachodzi potrzeba skomponowania specjalnego, niekiedy złożonego składu.

Znaczna ilość preparatów leczniczych jest stosowana tylko w postaciach przyrządzanych w praktyce receptury aptecznej, które są obecnie niedostępne jako gotowe formy wytwarzane przemysłowo, a ich zastosowanie w lecznictwie jest nieodzowne i szerokie, a więc przyrządzenie ich w aptece jest jedynym wyjściem, by były zastosowane. Są nimi np. unguenta cum Cignolini – jeden z podstawowych środków w zewnętrznym leczeniu łuszczycy, pulveres et solutiones Dionini, Ungunetum Wilkinsoni, roztwory soli bromkowych, Płukanka Parmy czy nietrwałe roztwory koloidalnych soli srebrowych, maści salicylowe i wiele innych.

Przez dziesiątki lat zmieniał i nadal zmienia się arsenał wykonywanych leków recepturowych, który dąży za obecnymi potrzebami lecznictwa. W dość krótkim okresie bardzo znacząco rozwinęła się receptura antybiotyków; wprowadzono wiele nowych surowców: np. Erythromycinum basicum, Gentamycinum sulfuricum, Nystatinum i in., hormonów –  często stosowane są surowce: Hydrocortisonum et Prednisolonum.  Bardzo znacząco wzrosło zastosowanie w postaciach leku ad usum externum mocznika – Urea vel Carbamidum; gdzie dla porównania, dawniej stosowano go głównie wewnętrznie. Nadal wykonywane są species – ziółka, ujęte w Farmakopei Polskiej VI.

Obecna, polska receptura apteczna stawia duże wymagania zarówno pod względem przystosowania pomieszczeń do wytwarzania preparatów jak i jakości surowców farmaceutycznych. Wcześniejsze Farmakopee – czyli urzędowe spisy monografii surowców farmaceutycznych, np. Farmakopea Kościuszkowska z 1794 r., Farmakopea Polska I –  Farmacopoea Regni Poloniae, Autoritae Ministerii Administrationis Rerum Internarum et Disciplinae Publicae, Edita a Consilio Supremo Sanitatis Varsoviae - wydana w 1817 roku, Farmakopea Polska II - 1937 r., Farmakopea Polska III – 1954 r., Farmakopea Polska IV – t.1 – 1965 r , t.2 – 1970 r. zawierały częstokroć skąpe, niekiedy niedokładne opisy, metody badań określania tożsamości bądź czystości. Było to spowodowane m.in. stanem wiedzy, co było adekwatne do czasu w których wcześniejsze wydania Farmakopei powstawały.

Kolejne wydania Farmakopei Polskiej, począwszy od FP V, wydanej w pięciu tomach, a także Farmakopei Polskiej VI, wydanej w 2002 roku oraz suplementu zawierają szczegółowe opisy z nowymi, surowymi wymogami, dostosowanymi w większości do wymogów Farmakopei Europejskiej oraz innych Farmakopei, np. BP, DAB.

Obecny surowiec farmaceutyczny stosowany do wytwarzania leków w zakresie receptury aptecznej powinien więc spełniać bardzo wysokie wymagania jakościowe.

Tutaj rolę przejmuje Pharma Cosmetic, która dokłada wszelkich starań, by dostarczać aptekom  odpowiednio przygotowane i starannie wyselekcjonowane surowce najwyższej jakości – uwzględniając sugestie Farmaceutów – zwłaszcza pod względem organoleptycznym, odpowiadających normom aktualnej dla danego surowca Farmakopei Polskiej oraz innych Farmakopei, w tym Farmakopei Europejskiej.